ÖZEL EĞİTİMDE GENEL BİLGİLER
Özel eğitim; fiziksel, zihinsel, iletişimsel, sosyal ve duygusal gelişimlerindeki özellikler nedeniyle normal gelişimden farklılık gösteren ve normal eğitim-öğretimden yararlanamayan, kısmen yararlanan veya yararlandığı hâlde destek programları ile eğitimlerini devam ettirebilen bireyler için; özel olarak yetiştirilmiş personel tarafından ekip anlayışıyla sunulan özel yöntem ve araçlarla gerekirse özel mekanlarda her özel gereksinimli grup için farklı olarak geliştirilmiş özel programlarla verilen eğitimdir (Baykoç Dönmez, 2010). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre özel eğitim; özel eğitim gerektiren bireylerin eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile onların özür ve özelliklerine uygun ortamlarda sürdürülen eğitimdir.
Özel Eğitimin Amaçları
Özel eğitim, Türk millî eğitiminin genel amaç ve temel ilkeleri doğrultusunda, özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin;
Özel Eğitimin Temel İlkeleri
Türk millî eğitiminin genel amaç ve temel ilkeleri doğrultusunda özel eğitimin temel ilkeleri şunlardır:
Özel Eğitime İhtiyacı Olan Bireyler
Doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında, gelişim sürecinde oluşan çeşitli nedenlere bağlı olarak; bilişsel, dil, hareket, fizik, sosyal ve duygusal gelişimlerinde ölçme araçlarıyla ölçülebilen düzeyde yetersizlik, yavaşlama, gerileme veya ileride olma sonucunda yaşıtlarına göre farklı özellikler gösteren ve normal eğitim programlarından yararlanamayan, kısmen yararlanan veya yararlandığı halde destek programları ile eğitimlerini devam ettirebilen bireylerdir. (Baykoç Dönmez, 2009)
Özel gereksinimli bireyler, genellikle şu gruplarda toplanmaktadır:
Bedensel Engelliler Destek Eğitim Programı
Zihinsel Engelliler Destek Eğitim Programı
İşitme Engelliler Destek Eğitim Programı
Dil ve Konuşma Bozukluluğu Programı
Özgül Öğrenme Güçlüğü Programı
Otizm ve Yaygın Gelişimsel Bozukluklar Programı
ÖZEL EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR
Özel eğitim ve özel gereksinimli bireyler açıklanırken birçok kavrama gerek duyulmaktadır. Bunların başında, zedelenme, yetersizlik, özür, engel, risk taşıma gelmektedir.
Zedelenme: Bireyin psikolojik, fizyolojik, anatomik özelliklerinde geçici ya da kalıcı türden bir kayıp, bir yapı ya da işleyiş bozukluğu olması durumudur. (Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1997) Örneğin; kulağın biyofiziksel yapısının bozuk olması bir zedelenmedir.
Yetersizlik: Zihinsel, fiziksel, davranışsal ya da duyu organlarının zedelenmeye bağlı olarak tüm ya da kısmen işlevlerinde gözlenen kayıpların ortaya çıkardığı durumu ifade eder. (Ataman, 1997)
Özür: Bedenin belli bir bölümünün ya da organın işlevlerini yeterince yerine getirememesi durumudur. (Kırcaali-İftar, 1998)
Engel: Özürlü bireyin toplumsal yaşamın gereklerini yerine getirmede karşılaştırdığı sınırlılıklardır. (Kırcaali-İftar,1998)
Risk taşıma: Halen bir yetersizliği belirlenemeyen ancak ileride yetersizlik gösterme şansı ya da olasılığı normalde beklenenden daha fazla olan çocukları ifade etmektedir. (Eripek, 2005)
1.3 BİREYLERİN ÖZEL EĞİTİME İHTİYAÇ DUYMASINA YOL AÇAN NEDENLER
Özel gereksinimli bireylerin oluşmasına neden olan etmenler genelde üç ana bölümden oluşmaktadır.
Doğum Öncesinde Oluşan Nedenler
Doğum Sırasında Oluşan Nedenler
Doğum Sonrasında Oluşan Nedenler
Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitimlerinin gerçekleştirilmesi için çok yönlü disiplinler arası ekip modelinin kullanılması gerekmektedir. Ekip çalışması yapılırken farklı alanlarda çalışan uzmanlardan bilgi alınması özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitimlerinde yarar sağlayacaktır. Özel eğitimde çalışan personeller aşağıda yer almaktadır.
Özel Eğitimde Çalışan Personeller
insanlık tarihinin hemen her döneminde bireysel farklılıklar gösteren bireylere rastlandığından, özel eğitimin geçmişten günümüze uzanan bir süreyi kapsadığı söylenebilir.
Geçmiş dönemlerde toplumda yaşamaları istenmeyen bu bireyler, yaşadıkları yerlerden uzaklaştırılarak toplumdan soyutlanmışlardır. Özel gereksinimli bireyler tarih öncesi dönemlerde ya toplumdan dışlandı ya da farklı gerekçelerle öldürüldü. Bazı bireylerde orman, çöl ya da dağ gibi insanların yaşamadığı yerlerde ölüme terk edilmişlerdir.
Özel eğitim gereksinimi olan bireylere götürülen hizmetlerin MÖ IV. yüzyıla kadar uzandığı, ilk girişimlerin Anadolu uygarlığında filizlendiği ve Kayseri yöresinde Aziz Basil’in ilk körler hastanesini açmasıyla başladığı belirtilmektedir. Daha sonra yine görme engellilerle ilgili olarak MÖ 308’de Mısır’da, MS V. yüzyılda Suriye’de benzer çalışmalara rastlanmıştır. (Akt. Sümer, 1997)
Genel olarak dünyada özel gereksinimli bireylerin eğitimine 18. ve 19. yüzyıllarda önem verilmeye başlanmıştır. Yapılan ilk çalışmalara örnek vermek gerekirse;
Bu dönemde yapılan bireysel çalışmalar sonucunda özel gereksinimli bireylere özel eğitim veren bazı okullar açılmaya başlanmıştır. Bunlara örnek vermek gerekirse;
Günümüzde birçok ülke yasal düzenlemelerini, özel gereksinimli bireylerin kaynaştırma yoluyla eğitilebilmelerine daha iyi olanak sağlama yönünde değiştirmiş ve yasal olarak güvence altına almıştır. Kaynaştırma eğitimi sayesinde özel gereksinimli bireylerin akranlarından soyutlanmadan eğitim alması temel prensip olarak benimsenmiştir. Engellilere verilen eğitimin kalitesini ülkelerin gelişmişlik düzeyi, ülke politikası, kültür, teknoloji ve ekonomik yapı gibi faktörler etkilemektedir. Dolayısıyla her ülkenin özel eğitim konusunda farklı bir politikası vardır.
DÜNYA ÜLKELERİNDE ENGELLİLERİN EĞİTİMİ
Amerika Birleşik Devletleri
Dünyada her ülkede olduğu gibi Amerika Birleşik Devletleri’nde de özel gereksinimli bireylerin eğitiminin bugünkü durumuna gelmesi birçok aşamadan geçerek gelmiştir.
Özel gereksinimi bireylerin tedavi edilebileceği öne sürüldüğü dönemde bu bireyler tımarhane veya hastanelere kapatılmıştır. 19. yüzyılın son otuz yılında özel gereksinimli bireylerin normal gelişim gösteren akranlarından ayrılarak eğitim görmeleri görüşü öne çıkmıştır. Bu bireyler için okullar, enstitüler açılarak eğitime başlanmıştır. Kısa bir süre sonra bu okullardaki kapasite aştığından profesyonel personel yerine konu hakkında bilgisi olmayan kişiler tarafından program yürütülmüş, bireylerin eğitimleri doğru şekilde karşılanamamıştır. 19. yüzyılın sonunda ise özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için normal okullarda açılan özel sınıflarda özel olarak hazırlanmış programların uygulanmasına başlanmıştır. Daha sonraları ise davranış bozukluları ile özel eğitime gereksinimi olan bireyler homojen gruplara ayrılarak özel hazırlanmış eğitim programlarının geliştirilmesine başlanmıştır. 20. yüzyılın başında halk eğitime atılmaya başlamıştır. O dönemde her eyaletin farklı programları vardır. Her eyaletin farklı programının olması zorluklar yaratmıştır. (Şahin, 2003)
1950’de özel gereksinimli bireyler için yatılı kurumlar kapatılmış ve yeni kurumların açılması tamamen durdurulmuştur. 1950’den sonra geçmişte kurulan kurumlar ve programlar devam ettirilmiştir. (Çağlar, 1979)
1975 yılında ABD’de yasalaşan PL 94-142 (Bütün Engelli Çocuklar için Eğitim Yasası) oldukça kapsamlıdır ve engelli çocuklara götürülecek hizmetleri tek bir yasa altında toplamış olması ile de işleyişe kolaylık sağladığı görülmüştür. ABD’nin PL 94- 142 yasasının çok kapsamlı olmasının nedeni özel eğitim gereksinimi olan her çocuğun eğitim hakkı olduğu ve bunun yaygınlaştırılmasını sağlayabilmektir. Yasa her çocuğun normal okulda eğitilmesini öngörmektedir. (Akt. Dönmez ve Şahin, 2010)
İngiltere
İngiltere’de 1980’den sonra özel gereksinimli bireyler için kaynaştırmaya yönelik yasal süreç hızlanmıştır. 1981 yılında “Özel Eğitim Kanunu” ile özel gereksinimli bireylere eğitimde fırsat eşitliği sağlanmıştır. (Şahin, 2003) İngiltere de çocuğun normal okullarda eğitim görebilmesi için ailenin istekleri ve okulların özellikleri dikkate alındığı ifade edilmektedir. Okullarda eğitim ortamı düzenlenmediğinde ve eğitim-öğretim süreci planlanmadığında bu eğitimlerin verimli olmadığı ifade edilmektedir. (Dönmez ve Şahin, 2010)
Türkiye
Osmanlı’da da özel gereksinimli bireyler için çalışmalar yapılmıştır. Özellikle üstün yetenekli bireyler için 14. yüzyılda sadece Türklerde çalışmalar görülmektedir. Eflatun’un devlet adamı yetiştirme sistemini Fatih Sultan Mehmet ‘Enderun’ adı verilen kurumla uygulamıştır. (Dönmez ve Şahin, 2010) 1889 yılında İstanbul’da Grati Efendi’nin öncülüğünde Ticaret Mektebinin bir bölümünde İşitme engelli çocuklar için okul açılmıştır. (Şahin, 2003)
1921 yılında İzmir’de bir dernek tarafından “Sağır-Dilsiz ve Körler Okulu” açılmıştır. Okul bir süre sonra Alsancak’ta bulunan İşitme Engelliler Okuluna taşınmış ve 1924 yılında Sağlık Bakanlığına devredilmiştir.
1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti adına Mustafa Kemal Atatürk tarafından onaylanan Cenevre Bildirisi, özel eğitim konusunda bir ilerleme olarak kabul edilmiştir.
1949 yılında çıkarılan “Korunmaya Muhtaç Çocuklar Yasası” ile yatılı özel eğitim kurumları için yasal koşullar hazırlanmıştır.
1950’li yıllarda özel eğitim hizmetleri sağlık sosyal yardım bakanlığından milli eğitim bakanlığına devredilmiştir. 1950’li yılların engellilerin toplumda örgütlenmesi açısından örnek teşkil eden Doç. Dr. Mithat Enç öncülüğünde Altı Nokta Körler Derneği, Eğitimi ve Kalkındırma Derneği kurulmuştur. Personel yetiştirmek için 1952 yılında Gazi Eğitim Enstitüsüne özel eğitim bölümü açılmıştır. 1955 yılında iki dönem mezun verdikten sonra bölüm kapatılmıştır.
1955 yılında kapatılan Özel Eğitim Şubesinin ardından, aynı yıl yine Gazi Eğitim Enstitüsü bünyesinde Ölçme Değerlendirme Laboratuvarı ile Test ve Araştırma Bürosu ÖSYM’nin temelini oluşturması açısından yine 1950’li yılların önemli olayları arasında görülmektedir. (Akt. Dönmez ve Şahin, 2010)
1965 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi bünyesinde “Özel Eğitim Bölümü” kurulmuştur.
1970’li yıllarda anne babalar tarafından açılan dernek tarafından “öğretilebilir zihinsel yetersizliği” olan öğrenciler için bir okul açılmıştır. 1982 Anayasası ile özel gereksinimli bireyler için bazı önlemlerin alınması gerektiği belirtilere, 1982 yılında 2916 Sayılı “Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Yasası” ile özel gereksinimli bireyler için yasa çıkarılmıştır. 1997 yılında 573 Sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname yürürlüğe girmiş ve 2000 yılında Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği yayınlanmıştır.
2006 yılında Özel Eğitim Hizmetleri yönetmeliği tekrardan düzenlenerek özel özel eğitim kurumları SHÇEK’dan alınarak Milli Eğitim Bakanlığına bağlanmıştır. 2005 yılında 5378 sayılı “Özürlüler Kanunu” çıkarılmıştır. Diğer bir gelişme de, Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı ile Devlet İstatistik Enstitüsünün ortak çalışması olan “Özürlüler Araştırması”dır. (Akçamete, 2009)